4 Rủi Ro Doanh Nghiệp Thường Mắc Phải Vì Không Hiểu Bảng Hiểu Bảng Cân Đối Kế Toán

“Không hiểu số” - Rủi ro lớn nhất mà mọi chủ doanh nghiệp đều đối mặt

Tại Việt Nam nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ gặp vấn đề về dòng tiền dù doanh thu vẫn tăng. Phần lớn không phải do sản phẩm kém hay thị trường xấu mà vì chủ doanh nghiệp không nắm rõ bức tranh tài chính thật sự của công ty mình.

Một trong những nguyên nhân phổ biến nhất là không hiểu bảng cân đối kế toán - báo cáo tưởng như “kỹ thuật kế toán” nhưng lại là la bàn tài chính giúp doanh nghiệp biết mình đang ở đâu, khỏe mạnh hay đang “thiếu máu” chỗ nào. Khi bỏ qua nó, bạn có thể đang điều hành doanh nghiệp với đôi mắt bị bịt kín trước những rủi ro tài chính tiềm ẩn:

• Dòng tiền âm dù doanh thu vẫn tăng.
• Lãi ảo vì tài sản “phồng” sai thực tế.
• Mất khả năng huy động vốn do cấu trúc tài chính yếu.

Nếu bạn là doanh nhân, startup founder hoặc chủ doanh nghiệp SME, hiểu bảng cân đối kế toán không chỉ giúp bạn “nói cùng ngôn ngữ với CFO” mà còn giúp bạn bảo vệ doanh nghiệp khỏi 4 rủi ro tài chính nghiêm trọng mà nhiều công ty Việt đang mắc phải.

👉 Cùng đọc tiếp để khám phá 4 rủi ro đó là gì và cách bạn có thể phòng tránh ngay từ hôm nay.

Rủi ro 1: Thiếu vốn lưu động - Doanh nghiệp không đủ thanh khoản để vận hành

Vốn lưu động (Working Capital) là phần tài sản ngắn hạn còn lại sau khi trừ đi nợ ngắn hạn, hay nói cách khác đó là lượng tiền mà doanh nghiệp có thể sử dụng ngay để duy trì hoạt động hằng ngày.

Nếu con số này âm, điều đó có nghĩa là doanh nghiệp không đủ tài sản có thể chuyển thành tiền nhanh để trả các nghĩa vụ tài chính sắp đến hạn như trả lương, thanh toán nhà cung cấp hay chi phí vận hành.

Nhiều chủ doanh nghiệp hay nhầm rằng: “Miễn còn lợi nhuận là ổn.” Nhưng lợi nhuận (profit) không đồng nghĩa với dòng tiền thật (cash flow). Một công ty có thể có lợi nhuận kế toán dương, nhưng nếu khách hàng chưa thanh toán, hoặc hàng hóa bị tồn kho lâu, tiền thật vẫn không quay về. Khi đó, doanh nghiệp buộc phải xoay bằng vay ngắn hạn, và nếu kéo dài, sẽ tạo ra vòng xoáy nợ.

Câu chuyện của một doanh nghiệp nhỏ: Lãi trên giấy, nhưng tiền không còn

TheoBáo cáo Deloitte Private Business 2023ghi nhận 1/3 doanh nghiệp SME gặp vấn đề tương tự doanh thu vẫn tăng, nhưng thanh khoản giảm.

Một ví dụ điển hình đến từ công ty phân phối nước giải khát tại thành phố Hồ Chí Minh vừa có một tháng kinh doanh bùng nổ với doanh thu đạt hơn 2 tỷ đồng, các đại lý đặt hàng liên tục. Tuy nhiên, đến cuối tháng, giám đốc tài chính phát hiện tài khoản ngân hàng chỉ còn vài chục triệu đồng không đủ để trả lương nhân viên và thanh toán cho nhà cung cấp.

Nguyên nhân nằm ở chính sách bán hàng phần lớn đại lý được nợ trong vòng 45 ngày, trong khi công ty phải trả tiền nhập hàng cho nhà sản xuất trong 15 ngày. Nghĩa là doanh nghiệp đã ghi nhận doanh thu, nhưng chưa thu được tiền thật, trong khi tiền chi ra thì đã đi ngay. Kết quả là công ty buộc phải vay ngân hàng ngắn hạn để xoay vòng vốn. Trên báo cáo kế toán, doanh thu và lợi nhuận vẫn dương nhưng dòng tiền thật lại âm. Đây là tình huống rất phổ biến ở các doanh nghiệp vừa và nhỏ đó là doanh thu tăng, nhưng thanh khoản giảm khiến doanh nghiệp “nghẹt thở” dù nhìn bề ngoài vẫn đang tăng trưởng. Nếu theo dõi kỹ bảng cân đối kế toán, người chủ có thể sớm phát hiện dấu hiệu này qua mục “phải thu khách hàng” đang tăng nhanh hơn tiền mặt, từ đó kịp thời điều chỉnh chính sách thanh toán và quản trị dòng tiền an toàn hơn.

Làm thế nào để tránh rơi vào “bẫy thanh khoản”

Hiểu bảng cân đối kế toán giúp doanh nghiệp nhìn thấy trước rủi ro dòng tiền và điều chỉnh kịp thời. Một số nguyên tắc dễ áp dụng:

• Theo dõi tỷ lệ tài sản ngắn hạn/nợ ngắn hạn (Current Ratio): Mức an toàn tối thiểu là ≥ 1,2 lần. Nếu thấp hơn, doanh nghiệp đang ở ngưỡng thiếu thanh khoản.
• Lập kế hoạch dòng tiền ngắn hạn (Cash Flow Forecast): Cập nhật 3 tháng/lần để dự báo giai đoạn thiếu tiền, từ đó có thể thương lượng hạn thanh toán hoặc chuẩn bị quỹ dự phòng.
• Kiểm soát chính sách công nợ: Giới hạn kỳ thanh toán của khách hàng (thường ≤ 30 ngày) và đàm phán tốt hơn với nhà cung cấp để kéo giãn kỳ chi.
• Tối ưu hàng tồn kho: Đẩy nhanh vòng quay hàng hóa, tránh để vốn bị “chôn” trong kho.

👉 Hiểu và đọc được bảng cân đối kế toán giúp bạn không chỉ phát hiện sớm tình trạng thiếu vốn lưu động, mà còn định hình chiến lược dòng tiền an toàn hơn - nền tảng để doanh nghiệp tồn tại bền vững trong thị trường biến động.

Rủi ro 2: Không biết giá trị tài sản ròng - “Doanh nghiệp giàu trên giấy, nghèo trong thực tế”

Giá trị tài sản ròng (hay còn gọi là vốn chủ sở hữu, hoặc giá trị còn lại sau khi trừ toàn bộ nợ) là con số thể hiện phần bạn thật sự sở hữu trong doanh nghiệp của mình.

Nói đơn giản:

Nếu doanh nghiệp có 10 tỷ tài sản nhưng nợ 7 tỷ, thì giá trị thật của bạn chỉ còn 3 tỷ. Ngược lại, nếu bạn có 10 tỷ tài sản và chỉ nợ 2 tỷ, bạn đang sở hữu 8 tỷ giá trị thật. Đây chính là “phần vốn còn lại” mà bạn, với tư cách là chủ doanh nghiệp, có thể gọi là của mình sau khi trả hết mọi nghĩa vụ tài chính.

Nó là thước đo sức khỏe tài chính và giá trị dài hạn của công ty. Khi không hiểu hoặc không theo dõi chỉ số này, doanh nghiệp sẽ:

• Tưởng mình đang có lãi nhưng vốn thật đang giảm do nợ tăng nhanh hơn lợi nhuận.
• Đưa ra quyết định sai lầm khi đầu tư, chia lợi nhuận hay gọi vốn.
• Mất lợi thế khi đàm phán với nhà đầu tư hoặc đối tác chiến lược, vì không biết công ty mình đáng giá bao nhiêu.

Câu chuyện của một doanh nghiệp thương mại

Một doanh nghiệp thương mại nội địa ở Bình Dương, công ty này có tổng tài sản 20 tỷ đồng, trong đó 8 tỷ là hàng tồn kho và 7 tỷ là công nợ phải thu. Doanh thu mỗi năm vẫn tăng đều, khoảng 15%, nên chủ doanh nghiệp khá yên tâm. Nhưng khi kiểm tra bảng cân đối kế toán, kế toán trưởng báo: “Nợ phải trả đã tăng lên 14 tỷ, còn vốn chủ sở hữu chỉ còn hơn 2 tỷ”. Điều đó có nghĩa là doanh nghiệp đang sở hữu ít hơn 10% tài sản của chính mình. Phần còn lại thuộc về các chủ nợ, ngân hàng hoặc nhà cung cấp.

Dù công ty vẫn hoạt động, nhưng thực tế, họ đang “làm thuê cho khoản nợ” – mọi đồng lợi nhuận tạo ra phần lớn dùng để trả lãi và nợ gốc. Nếu xảy ra biến động nhỏ (ví dụ doanh thu giảm 10%), công ty lập tức rơi vào mất cân đối tài chính.

Làm thế nào để biết “doanh nghiệp của tôi thật sự đáng giá bao nhiêu”

Bạn không cần là kế toán để biết điều này. Chỉ cần nhìn vào bảng cân đối kế toán, dòng “Vốn chủ sở hữu (Owner’s Equity)” ở cuối phần nguồn vốn đó chính là tài sản ròng của bạn. Một số hành động cụ thể để chủ doanh nghiệp dễ kiểm soát:

• Theo dõi vốn chủ sở hữu định kỳ mỗi quý hoặc mỗi năm: So sánh xem vốn này đang tăng hay giảm so với năm trước. Nếu giảm, dù doanh thu tăng, nghĩa là doanh nghiệp đang yếu đi về tài chính.
• Đánh giá nguyên nhân thay đổi vốn chủ: Vốn giảm có thể vì chia lợi nhuận quá sớm, lỗ trong hoạt động kinh doanh, hoặc nợ tăng nhanh. Vốn tăng thường đến từ lợi nhuận giữ lại hoặc góp thêm vốn đầu tư.
• Sử dụng vốn chủ sở hữu như “hệ đo sức khỏe doanh nghiệp”: Một doanh nghiệp khỏe là khi vốn chủ tăng đều mỗi năm, và chiếm ít nhất 30% tổng nguồn vốn.

👉 Không biết giá trị tài sản ròng giống như điều hành doanh nghiệp mà không biết mình đang sở hữu thật bao nhiêu phần của chính công ty mình. Đó là rủi ro lớn nhất về “tự tin sai” - tưởng đang tăng trưởng, nhưng thực ra đang mất dần giá trị. Doanh nhân giỏi không chỉ nhìn vào doanh thu hay lợi nhuận, mà còn nhìn được giá trị thật của doanh nghiệp sau khi trừ hết nợ. Và câu trả lời ấy luôn nằm ngay trong bảng cân đối kế toán.

Rủi ro 3: Không biết doanh nghiệp có thể duy trì hoạt động trong tương lai hay không?

Khi doanh nghiệp “giàu tài sản, nghèo dòng tiền”

Một doanh nghiệp có thể sở hữu nhiều tài sản như nhà xưởng, máy móc, xe tải, thiết bị… nhưng điều đó không có nghĩa là doanh nghiệp an toàn. Lý do đó là tài sản cố định không tạo ra dòng tiền hằng ngày. Nếu phần lớn tiền của doanh nghiệp bị “chôn” trong tài sản dài hạn, còn tiền mặt và tài sản lưu động quá ít thì công ty không đủ vốn để vận hành ngắn hạn, trả lương hay thanh toán chi phí. Trên bảng cân đối kế toán, sự mất cân đối này thể hiện rõ qua tỷ lệ:

Tài sản cố định / Tài sản lưu động

Nếu tỷ lệ này quá cao, doanh nghiệp đang đầu tư quá nhiều cho dài hạn, mà quên mất nhu cầu xoay vốn ngắn hạn. Nói cách khác công ty “nặng đầu, nhẹ chân” - dễ mất thăng bằng khi thị trường thay đổi. Theo Báo cáo Vietnam Report 2024, có đến 45% doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam gặp khó khăn về dòng tiền ngắn hạn trong năm 2023-2024, chủ yếu do mất cân đối giữa đầu tư dài hạn và vốn lưu động.

Khi doanh nghiệp đầu tư quá tay, dòng tiền “đóng băng”

Một công ty sản xuất đồ gỗ tại Bình Dương đã đầu tư gần 15 tỷ đồng để mở rộng nhà xưởng và mua thêm máy móc, kỳ vọng tăng năng suất và doanh thu. Tuy nhiên, 70% khoản đầu tư được tài trợ bằng vay ngắn hạn 12 tháng. Trong 6 tháng đầu tiên, máy móc chưa phát huy hết công suất, doanh thu không tăng như kế hoạch, trong khi chi phí trả nợ và lãi vay mỗi tháng gần 500 triệu đồng. Khi ngân hàng siết hạn mức vay ngắn hạn, công ty thiếu tiền trả cho nhà cung cấp, không đủ vốn nhập gỗ nguyên liệu và buộc phải ngừng sản xuất tạm thời dù nhà xưởng và máy móc vẫn còn đó.

Trên báo cáo kế toán, công ty “giàu tài sản” với tổng tài sản gần 30 tỷ đồng, nhưng thực tế không có nổi tiền mặt để vận hành. Đó chính là rủi ro mất khả năng hoạt động (going concern risk) - doanh nghiệp có thể sụp đổ dù “trông vẫn khỏe”.

Cách doanh nghiệp đánh giá khả năng duy trì hoạt động

Để đảm bảo doanh nghiệp có thể hoạt động ổn định trong tương lai, chủ doanh nghiệp cần học cách “đọc” bảng cân đối kế toán theo 3 góc nhìn sau:

• So sánh tài sản cố định và tài sản lưu động: Nếu tài sản cố định chiếm hơn 70% tổng tài sản, doanh nghiệp đang mất cân đối. Giữ tỷ lệ tài sản lưu động ≥ 40% tổng tài sản để đảm bảo khả năng xoay vốn ngắn hạn.
• Đánh giá khả năng thanh khoản: Theo dõi hai chỉ số Current Ratio = Tài sản ngắn hạn / Nợ ngắn hạn (mức an toàn ≥ 1,2 lần) và Quick Ratio = (Tài sản ngắn hạn – Hàng tồn kho) / Nợ ngắn hạn (mức an toàn ≥ 1 lần). Nếu cả hai chỉ số đều giảm trong nhiều quý liên tiếp, nghĩa là doanh nghiệp đang “hụt hơi” về dòng tiền.
• Lập kế hoạch vốn dài hạn - ngắn hạn rõ ràng: Khi đầu tư dài hạn bằng vốn ngắn hạn, doanh nghiệp tự đẩy mình vào thế “chạy đua với thời gian” – và rủi ro đó có thể nhấn chìm dòng tiền chỉ trong vài tháng.

👉 Không biết doanh nghiệp có thể duy trì hoạt động hay không không phải vì thiếu ý chí mà vì thiếu tầm nhìn tài chính. Nếu bạn chỉ nhìn vào doanh thu và tài sản mà không xem dòng tiền thật, bạn đang lái doanh nghiệp với “đèn báo nhiên liệu” đã tắt. Bảng cân đối kế toán giúp bạn biết khi nào cần chậm lại, khi nào nên đầu tư thêm, và quan trọng hơn giúp bạn đảm bảo doanh nghiệp vẫn sống khỏe trong 12 tháng tới, bất kể thị trường biến động ra sao.

Rủi ro 4: Không biết công ty có khả năng chi trả cổ tức hay không?

Khi lợi nhuận không đồng nghĩa với tiền thật

Trên bảng cân đối kế toán, mục “Lợi nhuận giữ lại” (Retained Earnings) thể hiện phần lợi nhuận doanh nghiệp giữ lại sau khi trừ cổ tức, thuế và các khoản phân phối khác. Đây là phần lợi nhuận chưa chia, dùng để tái đầu tư, tăng vốn chủ sở hữu và củng cố năng lực tài chính cho tương lai.

Nếu doanh nghiệp không hiểu hoặc không theo dõi mục này, việc chia lợi nhuận có thể dẫn đến 3 sai lầm nghiêm trọng:

• Chia cổ tức vượt khả năng tài chính, làm giảm vốn chủ sở hữu.
• Không đủ tiền mặt để chi trả cổ tức đã cam kết, phải vay thêm để chia - “chia bằng nợ”.
• Mất cơ hội tái đầu tư, khiến doanh nghiệp bị tụt hậu dù đang có lãi kế toán.

Theo Báo cáo thường niên về doanh nghiệp Việt Nam 2023 của Tổng cục Thống kê, có hơn 38% doanh nghiệp nhỏ gặp vấn đề thiếu vốn tái đầu tư, phần lớn do phân phối lợi nhuận quá sớm hoặc không có kế hoạch giữ lại lợi nhuận cho các giai đoạn tăng trưởng.

Khi “chia cổ tức” khiến doanh nghiệp hụt hơi

Một doanh nghiệp thương mại tại Hà Nội hoạt động khá tốt sau đại dịch. Năm 2023, công ty báo lợi nhuận sau thuế hơn 4 tỷ đồng, và ban giám đốc quyết định chia cổ tức 80% (3,2 tỷ). Tuy nhiên, 70% doanh thu của công ty đến từ hợp đồng trả chậm nghĩa là phần lớn lợi nhuận vẫn nằm trong “Phải thu khách hàng”, chưa về tiền mặt.

Khi đến thời điểm chia cổ tức, công ty không có đủ tiền mặt và phải vay ngắn hạn 3 tỷ để chi trả. Chỉ 6 tháng sau, do lãi suất tăng và khách hàng thanh toán chậm, doanh nghiệp rơi vào thiếu thanh khoản nghiêm trọng. Khi kiểm tra lại, kế toán trưởng kết luận: “Nếu năm ngoái giữ lại 50% lợi nhuận, năm nay chúng ta đã không phải vay”. Đây là minh chứng điển hình cho việc “chia lãi bằng nợ” - doanh nghiệp tự làm suy yếu mình vì không hiểu dòng tiền thật.

Cách xác định khả năng chi trả cổ tức an toàn

Chủ doanh nghiệp có thể kiểm soát rủi ro này chỉ cần theo dõi 3 chỉ số đơn giản trên bảng cân đối kế toán và báo cáo dòng tiền:

• Kiểm tra mục “Lợi nhuận giữ lại” (Retained Earnings): Nếu con số này dương, doanh nghiệp còn lợi nhuận để tái đầu tư hoặc chia. Ngược lại nếu âm, công ty đang “ăn vào vốn” tuyệt đối không nên chia cổ tức.
• So sánh lợi nhuận với dòng tiền mặt thật (Cash Flow from Operations): Nếu lợi nhuận dương nhưng dòng tiền âm có nghĩa là “lãi ảo”. Chỉ chia cổ tức khi dòng tiền thực dương và không có nợ ngắn hạn áp lực.
• Giữ lại tối thiểu 30–50% lợi nhuận mỗi năm: Theo thông lệ tài chính doanh nghiệp, việc giữ lại một phần lợi nhuận để tăng vốn chủ sở hữu giúp công ty có khả năng tự tài trợ đầu tư, không phụ thuộc hoàn toàn vào vốn vay. Doanh nghiệp càng trưởng thành, tỷ lệ giữ lại càng quan trọng để duy trì tăng trưởng bền vững.

Không theo dõi “lợi nhuận giữ lại” chẳng khác nào rút dần oxy của doanh nghiệp mà không nhận ra. Bởi mỗi quyết định chia lợi nhuận đều ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe tài chính và khả năng tồn tại trong tương lai. Chủ doanh nghiệp thông minh không chỉ quan tâm “lãi bao nhiêu”, mà còn hỏi “còn lại bao nhiêu để tái đầu tư”. Và câu trả lời luôn nằm ngay trong bảng cân đối kế toán – dòng nhỏ nhưng giá trị lớn: Lợi nhuận giữ lại (Retained Earnings).

Kết luận

Nhiều chủ doanh nghiệp nghĩ rằng bảng cân đối kế toán chỉ dành cho kế toán viên hoặc CFO. Nhưng thực tế, đó là tấm bản đồ sức khỏe tài chính của chính công ty bạn. Nó cho bạn biết:

• Doanh nghiệp có đang đủ tiền để vận hành không (thanh khoản).
• Bạn đang thực sự sở hữu bao nhiêu giá trị thật sau khi trừ hết nợ.
• Công ty có thể duy trì hoạt động lâu dài hay đang mất cân đối vốn.
• Và lợi nhuận có thật sự “thật” hay chỉ là con số trên giấy tờ.

Hiểu được bảng cân đối kế toán không phải để “làm kế toán”, mà để ra quyết định như một nhà lãnh đạo tài chính: biết lúc nào nên mở rộng, khi nào nên giữ vốn và làm sao để đảm bảo doanh nghiệp tăng trưởng mà không mất kiểm soát tài chính. Nếu không đọc được bảng cân đối kế toán, bạn có thể đang điều hành doanh nghiệp với một cái bình xăng rò rỉ mà không biết. Còn khi đọc được, bạn sẽ biết cách đổ nhiên liệu đúng chỗ, kiểm soát tốc độ và đi xa hơn.

Để vận hành doanh nghiệp hiệu quả, bạn cần tư duy tài chính tổng thể - hiểu dòng tiền, phân tích chi phí, và ra quyết định đầu tư dựa trên dữ liệu thật. Khóa học Finance for Non-Finance Managerscủa CASK Academy được thiết kế riêng cho:

• Doanh nhân & chủ doanh nghiệp: Hiểu và kiểm soát sức khỏe tài chính doanh nghiệp.
• Managers & Directors (Brand - Sales - Trade): Biết cách đọc chỉ số tài chính để ra quyết định đầu tư hiệu quả.
• Marketers & Startup founders: Biết cách nói “ngôn ngữ tài chính” với nhà đầu tư và phòng kế toán.

Bạn sẽ học cách:

• Đọc hiểu báo cáo tài chính chỉ trong vài phút.
• Biết khi nào doanh nghiệp đang mất thanh khoản hoặc “lãi ảo”.
• Dùng dữ liệu tài chính để đàm phán, lập kế hoạch và tối ưu ngân sách.

Tài chính không phải là con số đó là ngôn ngữ của chiến lược. Hãy học để hiểu – và để doanh nghiệp của bạn không chỉ tăng trưởng, mà còn bền vững.

Nguồn tham khảo:

• Báo cáo Deloitte Private Business 2023